17- CÂY KHÓM/ DỨA (Ananas sativa L.)

 HƯỚNG DẪN  KĨ THUẬT TRỒNG  DỨA (Ananas sativa L.)               

   ف1.Gía trị kinh tế và tiềm năng      

   Việt Nam là 1 trong 9 nước có diện tích trồng và sản lượng dứa lớn nhất thế giới (tương ứng bằng 3,40% và 2,36%) đứng thứ 3 ở Đông Nam Á về diện tích (sau Thái Lan, Philippines) và thứ 4 về sản lượng (sau Philippines, Thái Lan, Indonesia. ( Kỉ yếu Hội thảo “Ứng dụng KHCN nâng cao giá trị và phát triển bền vững cây dứa theo chuỗi liên kết tại Việt Nam” 11/9/2021) ).

 Tại Việt Nam, dứa được trồng khá phổ biến, phân bố từ Phú Thọ đến Kiên Giang. Tiền Giang là tỉnh có sản lượng dứa đứng đầu cả nước. Giai đoạn 2003- 2007, nhà nông không còn mặn mà với cây dứa nên diện tích trồng  dứa cả nước giảm 18.000 ha. Năm 2007,tổng sản lượng cả nước đạt 529.100 tấn, trong đó Tiền Giang đạt 161.300 tấn, Kiên Giang (85.000 tấn), Ninh Bình (47.400 tấn), Nghệ An (30.600 tấn), Long An (27.000 tấn), Hà Nam (23.400 tấn), Thanh Hoá (20.500 tấn).  Nhiều địa phương xây dựng thương hiệu đặc sản quả dứa như Đồng Giao ( Ninh Bình), Kiên Giang, Tiền Giang đều có nhà máy chuyên sản xuất, chế biến các thực phẩm từ quả dứa. Khu vực Đồng Giao (Ninh Bình) đã trở thành vùng dứa nguyên liệu của Công ty Cổ phần xuất khẩu Đồng Giao (DOVECO) ..   

     Năm 2020, diện tích  trồng dứa đạt 47.000 ha ( 4,3% diện tích cây ăn quả cả nước - 1,1 triệu ha). Thời gian qua, nhiều địa phương đã xác định dứa là cây trồng chủ lực trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng, đặc biệt là các vùng đất khó khăn về nước tưới.

      Theo sự phát triển khoa học, việc canh tác cây dứa đã có rất nhiều TBKT-  nhất là trồng dứa phủ bạt ni-lon lên luống - giúp người trồng giảm nhiều công chăm sóc, làm cỏ nên có cơ hội tăng thu nhập. Năm 2021, lần đầu tiên cây dứa được trồng và phát triển thành vùng nguyên liệu lớn tại Sơn La, DOVECO sẽ đầu tư xây dựng nhà máy chế biến dứa tại huyện Mai Sơn.   Nếu chăm sóc tốt, xử lý đúng về kỹ thuật, không xảy ra biến động lớn thì sau 18 tháng, dứa sẽ cho thu hoạch với năng suất bình quân khoảng 40 – 60 tấn, trừ chi phí sẽ cho thu nhập khoảng từ 80 – 120 triệu đồng/ha.   Theo  đánh giá của DOVECO :tỉnh Sơn La  còn nhiều tiềm năng về quỹ đất phát triển vùng nguyên liệu dứa, đặc biệt là triển vọng thay thế  vùng cây lương thực ngắn ngày giá trị thấp. Nhiều nơi trong tỉnh có đất đai, khí hậu, điều kiện tự nhiên rất phù hợp với cây dứa như các huyện Sông Mã, Sốp Cộp, Thuận Châu…nếu đầu tư đúng kỹ thuật, chăm sóc tốt … cây dứa sẽ cho năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế rất khả quan.

2. Yêu cầu sinh thái của cây dứa
2.1. Nhiệt độ.  Cây dứa sinh trưởng tốt trong khoảng 25-350C, trong giai đoạn quả phát triển, nếu gặp lạnh, ẩm, cường độ ánh sáng yếu kéo dài thì quả thường nhỏ, phẩm chất kém, gặp nhiệt độ cao 400C thì thân, lá, quả thường bị cháy nắng/ rám.
2.2. Ánh sáng. Vùng có nhiệt độ và cường độ ánh sáng giảm thì dứa bị kéo dài  TGST. Dứa thích hợp với ánh sáng tán xạ hơn là trực xạ mùa hè ánh sáng trực xạ dể gây ra rám quả, thân, là... dứa thường ra hoa vào thời kỳ ngày ngắn.
2.3. Lượng mưa. Cây dứa yêu cầu lượng trung bình khoảng 1500mm/năm và phân bố đều trong các tháng, mùa nắng kéo dài cần phải có biện pháp giữ ẩm cho vườn. Vùng đất thấp ( như đồng bằng sông Cửu long): điều chỉnh sao cho mực nước trong mương thấp hơn tối thiểu là 40cm so với mặt đất trồng để rễ cây không bị úng. Noi đất cao phải bố trí hệ thống nước tưới bổ sung cho cây vào mùa nắng để đảm bảo tương đương với lượng mưa trung bình song mùa mưa phải thoát nước tốt .
2.4. Đất trồng.Tốt nhất là trồng dứa trên đất có tầng canh tác dày > 0.4m, tơi xốp,thoát nước tốt như đất Bazan, đất đỏ vàng, đất xám ở miền Đông Nam Bộ & Tây Nguyên, đất cát  duyên hải Trung Bộ, đất phù sa  Đồng bằng sông Cửu Long và một số vùng ở miền Bắc. Yêu cầu pH nước trong đất khác nhau giữa các nhóm: nhóm Cayenne phù hợp với pH 5,0 – 6,0, nhóm Queen :4,0 – 5,0.
3. Kỹ thuật thiết kế vườn trồng
3.1. Bố trí mương, líp, luống trồng
- Vùng đấp thấp, bằng phẳng,thủy cấp cao nên phân thành lô. Nên xẻ mương, lên líp sao cho mặt líp phải cao hơn mực nước dưới mương tối thiểu 40 cm. Bố trí líp trồng vuông gốc với trục giao thông.
- Vùng đất có độ dốc thấp (dưới 4%) thiết kế lô trồng theo kiểu bàn cờ. Luống trồng trong mỗi lô có thể được bố trí cắt ngang hoặc song song với hướng dốc nhưng phải vuông góc với trục giao thông.
- Vùng đất đồi dốc từ 4-15% nên bố trí đất kiểu bậc thang trên đường đồng mức vuông góc với hướng dốc và có hệ thống đường liên đồi, đường trục chính phục vụ đi lại vận chuyển. 
- Vùng đồi có độ dốc hơn 15% không thích hợp cho mục đích trồng dứa có cơ giới hóa.
- Chiều dài líp, luống trồng thuận tiện cho canh tác bằng cơ giới là 200-250m và 50-75m đối với làm thủ công.
3.2. Thiết kê đê bao, hệ thống chống xói mòn 
       Vùng đất thường bị ảnh hưỏng lũ cần có hệ thống đê bao có cao độ cao hơn đỉnh lũ trung bình nhiều năm với chức năng vừa là đê chống lũ vừa là đường giao thông được thiết kế có hệ thống xả lũ hoặc dẫn nước vào đồng. Các hệ thống mương được sử dụng làm trục giao thông thủy lợi đi lại vận chuyển vật tư, sản phẩm thu hoạch.
     Vùng đồi dốc từ 4-15% phải bố trí hệ thống kênh mương theo đường đồng mức nhằm chặn nước chảy từ trên dốc xuống để tránh xói mòn. Hệ thống mương này được bố trí cách nhau mỗi 50-200m tùy theo độ dốc và vuông góc với hương dốc. Các rảnh này đươc nồi với nhau bằng hệ thồng ồng hoặc máng bê- tông. Các máng bê-tông không nên bố trí thẳng hàng từ trên dốc xuống. Phần cuối cùng nên đổ ra suối hay bãi đất có thảm thực vật che phủ. 

3.3. Trồng cây chắn gió. Dọc theo trục đường chính và các đường nhánh trồng cây lâm nghiệp, cây ăn quả lâu năm. Những cây che bóng, cây chắn gió cần được trồng trước cây dứa khoảng 6 tháng đến 1 năm.
3.4. Mật độ và cách trồng. 

 - Nên bố trí trồng cây theo hàng kép đôi để thuận tiện cho việc đi lại chăm sóc.
- Cách trồng: Chồi giống phải được lựa chọn đồng nhất về chủng loại, kích cở, trọng lượng cho từng lô. Trước khi trồng nên xử lý chồi bằng cách nhúng vào dung dịch thuôc trừ sâu và trừ nấm theo nồng độ khuyến cáo rồi để khô ráo trước khi trồng.  Khoảng cách trồng phải được tuân thủ nghiêm ngặt. Căng dây thành hàng trên luống trồng theo khoảng cách đã định sẳn. Dùng thuổng cầm tay chọc lổ trồng trên hàng theo khoảng cách đã bố trí , đặt gốc chồi dứa sâu khoảng 4-5 cm, nén đất xung quanh giữ chồi thẳng đứng trong thời gian cây chưa bén rễ. Tránh gây bắn đất vào nõn chồi và không nên trồng quá sâu dễ gây thối. 
3.5. Chọn giống.
a. Nhóm dứa Queen (Khóm Bến Lức, Khóm Kiên Giang...): rất phổ biến ở Đồng bằng sông Cữu Long, dễ canh tác, thích nghi với các điều kiện khí hậu đất đai có pH thấp thuộc vùng phèn ở ĐBSCL, chống chịu hạn tốt. Đây là giống có chất lượng ngon, trọng lượng trái trung bình 1-1,2kg rất phù hợp cho tiêu thụ trái tươi.
b. Nhóm dứa Cayenne (Giống thơm Đà Lạt, giống Cayenne Trung Quốc, giống Cayenne Thái Lan...) : có năng suất cao, quả to trung bình 2-2,5kg, dạng hình trụ thích hợp làm nguyên liệu cho chế biến, xuất khẩu. Tuy nhiên, giống này được xem chỉ phát triển tốt trên đất có pH trung tính và có sự đầu tư thâm canh cao.  
4. Hướng dẫn trồng và chăm sóc
4.1. Thời vụ trồng
- Các vùng dứa khu vực miền Trung: có thể trồng vào tháng 9-10.
- Các vùng dứa phía Nam có thể trồng quanh năm, 2 thời điểm xuống giống tốt nhất là tháng 6-7 và tháng 10-11. 
4.2. Chuẩn bị đất trồng
Chuẩn bị đất 2 tháng trước khi trồng. Đất được cày xới sâu 30cm, cào nhặt kỹ gốc cỏ. Trước khi trồng 1 tháng tiến hành san bằng mặt đất , đánh luống trồng kết hợp bón lót lân + vôi + kali + thuốc sát trùng trừ kiến, rệp sáp. Luống trồng cao 20-30cm, rộng 90-100cm, giửa hai luống cách nhau 40-50cm. Tưới đẫm và phun thuốc diệt cỏ tiền nẩy mầm 2-3 tuần trước khi trồng. 
4.3. Tủ gốc giữ ẩm 
Sau khi chuẩn bị đất, tiến hành phủ đất bằng xác bã thực vật... nhằm giữ ẩm cho đất, hạn chế cỏ dại đồng thời tránh đất bắn vào nõn cây sau mỗi cơn mưa hoặc tưới. Màng phủ ni-lon có thể được áp dụng ở những nơI thiếu nước tưới và có khả năng đầu tư. Tiêu chuẩn cải tạo đất trồng dứa sau mỗi chu kỳ là 3-4 năm.
4.4. Tỉa chồi, cắt lá định chồi
a. Tỉa chồi: áp dụng đối với chồi cuống. - Chồi cuống hình thành xung quanh đáy quả, có thể dùng tay tách nhẹ theo chiều từ trên xuống và được thực hiện vào giai đoạn các mắt dứa ở đáy trái bắt đầu phát triển.
b. Cắt lá, định vị chồi: Sau khi thu hoạch vụ dứa tơ, kết hợp cắt bớt lá già cách gốc 20-25cm. Chỉ để lại một chồi bên (chồi nách) gần mặt đất nhất và mọc hướng vào bên trong hàng kép.
4.5. Tưới nước và quản lý độ ẩm
    Từ tháng 11 đến tháng 5, vùng trồng dứa phía Nam thường thiếu nước. Vùng dứa  miền Trung ảnh hưởng nhiều của  gió nóng Tây Nam  thường thiếu nước các tháng 6-7-8. Vào các thời điểm này cần tưới định kỳ 3 lần/ tháng. Lượng nước tưới mỗi lần tương đương với lượng mưa 30-40mm ( tưới phun/ tưới thấm sao cho nước thấm sâu, không gây rữa trôi). Nên sử dụng màng phủ nông nghiệp hay nguồn vật liệu tại chổ (rơm, rạ...) kết hợp xới đất  vun gốc tủ gốc cho cây.
4.6. Phân bón 
4.6.1. Các dạng phân Silic Hùng Ngọc trồng dứa Năng suất cao, chất lượng tốt    

-       Vi sinh Mộc Lan                   - NPK Silic 15-5-10    - NPK Silic  20-8-8

-       Silic silicamon 8 Quả Đào      - Silic Bo                   - NK Silic 16 -12
 
4.6.2. Lượng bón cho 1 sào 360m²      và cách bón
         a. Bón lót (trồng mới ). 25 kg Vi sinh Mộc Lan + 15 kg  NPK Silic 15-5-10  + 7kg Silic Si 8 Quả Đào    

-        b. Bón thúc ( bắt đầu ra quả non): 25 kg NPK Silic 15-5-10 ( hoặc NPK Silic  20-8-8) + 300g Silic Bo

-        c. Bón thúc dưỡng trái ( chống thối, rụng quả, tăng độ ngọt, vị đậm).

              25 kg NK Silic 16 -12 + 5kg Silic Si 8 Quả Đào + 3kg Kali +   200g Silic Bo

     4.7. Diệt cỏ

- Có thể dùng máy cắt cỏ. Có thể dùng thuốc hoá học Diuron 2-3kg/ha, lượng dung dịch phun 1000-3000 lít trải đều trên mặt đất. -
- Biện pháp canh tác: Mặt líp trồng cần cày xới chôn vùi gốc cỏ, đất được phơi nắng ít nhất 1-2 tháng. Trước khi trồng bề mặt líp được phủ kín bằng rơm, xác bã thực vật, hoặc mũ bạt nilon. đối với vùng dứa miền Trung và các tỉnh phía Nam, bức xạ mặt trời tốt nên trồng đúng mật độ để hạn chế cỏ dại mọc chen vào giữa.
4.8. Xử lý ra hoa
- Sự ra hoa của cây dứa phụ thuộc vào kích thước và mức phát triển của cây, dứa Cayenne có tổng số lá trên 40 và chiều dài ( D) lá  khoảng 1 m, nặng 75-90g, dứa Queen có 28-32 lá với D khoảng 70cm và nặng khoảng 70g.
- Tỉ lệ (%) ra hoa thấp nếu nhiệt độ vượt quá 30o C, tốt nhất là nên xử lý vào ban đêm hoặc sáng sớm.
- Dừng bón phân 1,5-2 tháng trước khi xử lý, đặc biệt là phân N. Nếu xử lý xong gặp mưa to, thì phải xử lý lại. 

                                            Bảng 1. Khuyến cáo xử lý ra hoa cho dứa. 

4.9. Chống cháy nắng trên quả : Giai đoạn quả phát triển gặp ánh sáng có bức xạ quá cao vỏ quả sẽ bị cháy vàng trước khi quả chín, nên bố trí trong lô dứa hàng cây phân xanh thân gỗ che bóng kết hợp sử dụng cỏ khô, rơm, năng... đậy trên chồi ngọn đối với nhóm dứa Queen. Lá của dứa Cayenne khá dài nên có thể kéo nhiều lá lên trên đỉnh quả dùng dây buộc túm lại.

  4.10. Chu kỳ trồng mới: Nên duy trì chu kỳ kinh tế 2- 3 vụ: một vụ tơ, một đến hai vụ gốc.  
5. Sâu bệnh hại và biện pháp phòng trị 
5.1. Sâu hại cây dứa

5.1.1. Rệp sáp (Dysmycocus sp.) Hình thái và cách gây hại: Rệp sáp rất phổ biến trên các vùng trồng dứa, chúng xuất hiện nhiều trong mùa nắng ấm, rệp sáp tấn công trên rễ, chồi, thân, lá, hoa và trái của cây dứa và rất nguy hiểm vì truyền bệnh héo khô đầu lá Wilt. Phòng trị:  Xử lý chồi trước khi trồng: nhúng chồi vào dung dịch hổn hợp thuốc trừ sâu và trừ nấm theo nồng độ khuyến cáo. Phòng trị kiến sống cộng sinh với rệp sáp. Vệ sinh vườn, tiêu hủy các cây bị rệp tấn công. Phun các loại thuốc phòng trị như Butyl 10WP 25g/8 lít Supracide 40 ND 10-15ml/ bình 8 lít.
5.1.2. Bọ cánh cứng (Antitrogus sp. ) Hình thái và cách gây hại: Bọ cánh cứng sống và đẻ trứng dưới đất , ấu trùng nở ra có màu trắng dài khoảng 35 mm tấn công vào bộ rễ làm cây bị héo và dễ đổ ngã. 

    Phòng trị:  Nên xử lý đất trước khi trồng dứa và định kỳ 3-4 tháng rải thuốc ngừa bọ cánh cứng bằng các loại thuốc dạng hạt như Regent, hoặc dùng thuốc nước tưới gốc cây nhu: Basudin 10H.
5.1.3. Nhện đỏ (Dolichotetranycus sp. )i: Nhện đỏ có kích thước rất nhỏ (0,25 mm), chúng thường xuất hiện trong mùa nắng, tập trung vào các bẹ lá để chích hút nhựa. Cây bị nhện tấn công thường có bộ lá kém phát triển, các lá có màu nâu xám và sần sùi và phần ngọn lá bị khô héo. Nhện đỏ còn tấn công trên trái non làm trái bị biến dạng, kém phát triển và giảm giá trị kinh tế.

   Phòng trị:  Trong mùa nắng nên quan sát thật kỹ để kịp thời phát hiện nhện đỏ và cần phun các loại thuốc trừ nhện như: Comite 73 EC 5-10ml/8 lít dầu DC Tron-Plus theo khuyến cáo.
5.2. Bệnh hại cây dứa

م.5.2.1.Bệnh héo khô đẩu lá dứa (Wilt) do virus

      Triệu chứng: Từ chóp lá trở xuống nửa lá chuyển sang màu đỏ nhạt và sau đó chuyển sang đỏ đậm, hai rìa lá cuốn lại từ trên chóp ngọn trở xuống, Dần dần toàn lá bi héo và cây sẽ không trổ hoa. Bộ phận rễ bị thối, đầu tiên từ các rễ non và sau đó toàn bộ hệ thống rễ bị thối . Cây mắc bệnh thường  nằm rải rác trong lô trồng dứa. Virus gây bệnh được lan truyển bởi rệp sáp trong quá trình chích hút cây. Thời gian ủ bệnh từ 3-8 tháng sau khi nhiểm.

   Phòng trị: Trồng giống sạch bệnh, tích cực phòng trị rệp sáp, vệ sinh vườn và tiêu hủy các cây có triệu chứng nghi ngờ bị nhiễm bệnh.
5.2.2. Bệnh thối rễ và thối ngọn dứa (do nấm Phytophthora sp.) Bệnh thối rễ dứa thường xuất hiện nhiều trong mùa mưa nơi có hệ thống thoát nước kém hoặc quá ẩm. Triệu chứng: Triệu chứng thối ngọn đầu tiên xuất hiện trên các lá ở giữa, lá có màu vàng hoặc hơi nâu, phần tâm ngọn dứa bị thối làm cho ngọn dứa bị héo. Triệu chứng thối rễ cũng tương tự như trên ngọn, điểm khác nhau là toàn bộ lá chuyển sang màu nâu và toàn bộ hệ thống rễ bị thối và dễ dàng đổ ngã.

    Phòng trị: Mặt líp trồng dứa cần được làm cao ráo, thoát nước tốt trong khi tưới. Hệ thống mương rảnh phải đảm bảo trong mùa mưa, chồi giống cần xử lý thuốc trừ nấm trước khi đem trồng. Sau khi trồng cần phun thuốc định kỳ 3-4 tháng để ngăn ngừ bệnh như: Alpine 80WP, Mexyl MZ 72WP, Aliette, Ridomyl .
5.2.3. Bệnh thối thân, thối gốc và thối trái do nấm Thielaviopsis paradoxa 
- Triệu chứng: Nấm bệnh thường tấn công ngay lõi thân cây dứa làm cho phần thân bị thối đen. ở nhiệt độ từ 25-30 0C thì các vết thương trên thân cây là điều kiện thuận lợi cho nấm xâm nhập và làm chết cây. Nấm bệnh thối trái có thể tấn công ngay vết cắt của cuống trái làm thối cuống và đáy trái, nấm cũng tấn công trái bị tổn thương trong lúc vận chuyển. Nhiệt độ và ẩm độ cao là 2 yếu tố gia tăng tỷ lệ bệnh làm trái dứa thối rất nhanh. 

   Phòng trị:  Đối với cây con chưa đem trồng ngay cần đem phơi nắng từ 3-5 ngày và giữ nơi thoáng mát, khô ráo và nên xử lý thuốc trừ bệnh trước khi đem trồng như: Alpine 80WP, Hạt vàng 50WP, Bavistin 50 FL , COC-85 theo khuyến cáo. Đối với cây ngoài vườn cần phun ngừa các loại thuốc trừ bệnh sau mỗi cơn mưa.

-